ایران کنفرانس

نظريه، انواع نظريه و نقش آن در تحقيق

تعریف نظریه

نظریه­ها در مفهوم کلی، قضایایی هستند که مطابق قواعدی کامل شده­اند، به بیان دیگر، این قضایا مطابق با قانون معین و بر اساس داده­های قابل مشاهده به همدیگر مربوط شده­اند. از این قضایا به عنوان وسایلی برای پیش­بینی و تبیین پدیده­های قابل مشاهده استفاده می­شود. به عبارت دیگر، همبستگی درونی فرضیه­های نظری که راهنمای پژوهشگران در مشاهدۀ همبستگی بین پدیده­هاست، نظریه نامیده می­شود. فرضیه­های نظری از طریق ارتباط قطعی که بین مفاهیم نظری وجود دارد تدوین می­شوند. نظریه ممکن است خیلی وسیع و گسترده باشد، یا از تعدادی فرضیه به هم پیوسته که دارای ارتباط درونی هستند، تشکیل شود.

رینولدز[1] (1971) نظریه را به صورت کلی و به شرح زیر تعریف کرده است: «نظریه عبارت است از  فرضیه­ای ساده دربارۀ حوادثی که مشاهدۀ آنها میسر نیست». این جمله ممکن است از یک سو فرضیه­ای ساده دربارۀ وقوع یک متغیر در شرایطی معین باشد؛ از سوی دیگر می­تواند تبیینی پیچیده باشد، مانند این که هستی در 5/4 بیلیون سال پیش چگونه بوده است؟ در بین این دو نوع ممکن است نظریه­های مختلفی از لحاظ نوع، کیفیت و دامنه نیز وجود داشته باشد که هر یک در زمینه و محدوده معینی کاربرد دارد. به این معنی که نظریه به منظور تبیین طبقه معینی از پدیده­ها طرح­ریزی می­شود و به ندرت می­توان یک نظریه خوب یافت که در تمام زمینه­ها کاربرد داشته باشد.

انواع نظریه

نظریه را به گونه­ های مختلفی می­توان تقسیم­بندی کرد. گلدشتاین[2] (1969) انواع نظریه را بر اساس پیچیدگی ارتباط درونی مفاهیم، تعداد مفاهیم به کار برده شده و قدرت پیش­بینی تقسیم­بندی کرده است. البته این تقسیم­بندی به منظور آسان­سازی است، نه بر اساس ویژگی­های نظریه. نظریه­پردازان، نظریه­های علمی را به چهار دسته تقسیم کرده­اند: الف) صوری[3]، ب) قیاسی[4]، ج) تقلیلی[5]، د) تجریی[6].

نقش نظریه در پژوهش

نظریه در تعیین مشاهدات، اندازه­گیری و محدود کردن واقعیت­های مورد پژوهش راهنمای پژوهشگر است. نظریه وسیله­­ای است که از طریق آن به جستجوی همبستگی­های آزمایشی پدیده­ها می­پردازند. برای نظریه نقش­های متفاوت و متعددی مطرح شده است. این بحث­ها بیشتر مربوط به این موضوع هستند که آیا باید ابتدا نظریه را ساخت و سپس به پژوهش پرداخت، یا برعکس آن عمل کرد، و یا ترکیبی از این دو روش را به کار بست؟ روش «ابتدا نظریه، بعد پژوهش» دارای مراحلی به شرح زیر است:

1. تدوین یک نظریة واضح و روشن به صورت بدیهی یا بر اساس فرآیندهای توصیف شده.
2. انتخاب یک جملة استخراج شده از نظریه به عنوان ملاک مقایسة نتایج پژوهش آزمایشی.
3. برنامه­ریزی پژوهش به منظور آزمون جملة انتخاب شده از طریق پژوهش آزمایشی.
4. چنانچه جملة استخراج شده از نظریة با نتایج پژوهش آزمایشی مطابقت نداشته باشد، ایجاد تغییر در نظریه، یا برنامه­ریزی و انجام پژوهش مجدد.
5. چنانچه جملۀ استخراج شده از نظریه با نتایج پژوهش تجربی مطابقت داشته باشد، انتخاب جمله­های دیگر برای آزمون یا کوشش در تعیین محدودیت­های نظریه.

روش «ابتدا پژوهش، بعد نظریه» دارای مراحلی به شرح زیر است:

1. انتخاب پدیده و تعیین کلیه ویژگی­های آن.
2. اندازه­گیری تمام ویژگی­های پدیده در موقعیت­های مختلف.
3. تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع­آوری شده به صورتی دقیق و تعیین هر نوع الگویی که بین آنها وجود دارد.
4. در صورتی که بین اطلاعات بین اطلاعات جمع­آوری شده الگوهای معنی­داری پیدا شد، باید آنها را به صورت بیان­های نظری برای تدوین قانون تنظیم کرد.

در حقیقت هیچ کدام از این دو روش به تنهایی نمی­تواند ایدة علمی نوینی را عرضه کند. به همین دلیل و با توجه به مطالب زیر، ترکیب این دو روش می­تواند در بررسی و خلق ایده­های علمی سهم مؤثری داشته باشد.

روش «ابتدا پژوهش، بعد نظریه» این عیب را دارد که در اجرای آن برای جمع­آوری اطلاعاتی کوشش
می­شود که هدف مفیدی برای آنها در نظر گرفته نشده است. اما اطلاعاتی که به این شیوه گردآوری
می­شوند، ممکن است به کشف نظریه­های مفیدی منجر گردند. روش «ابتدا نظریه، بعد پژوهش» این عیب را دارد که پژوهشگر ممکن است فاقد اطلاعات مقدماتی لازم برای ساخت نظریه باشد.

ترکیب این دو روش ممکن است روش­های کلی­تر، دقیق­تر و همچنین نمایش منظم­تری از فرآیندهایی را که واقعاً اتفاق افتاده­اند، مهیا سازد. روش ترکیبی، فعالیت­های علمی را به سه دسته زیر تقسیم می­کند:

الف) اکتشاف[7]، ب) توصیف[8]، ج) تبیین[9].

در هر حال، هر یک از روش­های بالا در فعالیت­های علمی نقش­هایی را ایفا می­کند که به صورت کلی،
می­توان عمده­ترین آنها را چنین ذکر کرد: الف) تنظیم یافته­ها، ب) ایجاد فرضیه، ج) پیش­بینی، د) مهیا ساختن تبیین­ها.