ایران کنفرانس

چالش‌های فرآیند داوری مقالات علمی

فرآیند بازبینی همتا یا داوری مقالات علمی؛ به عنوان سنگ‌بنای علم جدید شناخته می‌شود. برخی از محققان معتقدند که فرآیند بازبینی همتایان، یک فرآیند ضروری برای پیشرفت علم است. در حالی که برخی دیگر از محققان می‌گویند که در بسیاری از نشریات، داوران و نویسندگان مورد سوء استفاده قرار می‌گیرند. در یک مطالعه چالش‌های این فرآیند مورد بررسی قرار گرفت و پیشنهادی برای اصلاح آن ارائه شد.

به گزارش ایسنا، نهاد علم، برای جلوگیری از انتشار یافته‌های غیرقابل اطمینان، فرآیند «داوری» و «بازبینی توسط همتایان» یا «peer review» را تعریف کرده است. در این فرآیند که به عنوان سنگ‌بنای علم جدید شناخته می‌شود، نتایج تحقیقات یا مقالات توسط چند نفر از متخصصان در همان زمینه پژوهشی، مورد بررسی قرار گرفته و داوری می‌شوند. به صورت معمول، مقالات تنها پس از انجام داوری و بازبینی توسط همتایان و در صورت داشتن شرایط مورد نیاز می‌توانند برای عموم منتشر شوند.

قبل از این‌که یک مطالعه جدید در یک مجله علمی منتشر شود، متخصصان شواهد، تحقیقات و استدلال‌ها را به‌ دقت بررسی می‌کنند تا مطمئن شوند با واقعیت مطابقت دارند. بازبینی همتا معمولاً به صورت دوسوکور انجام می‌شود و نه داوران و نه نویسندگان مقاله از هویت یکدیگر اطلاعی ندارند.

این کار با این هدف انجام می‌شود که مقالات علمی به صورت بی‌طرفانه مورد بررسی قرار بگیرند و داوران یا همتایان در تصمیم‌گیری این‌که یک مقاله منتشر شود یا خیر، نقش اساسی دارند. فرآیند بازبینی همتایان به عنوان یک استاندارد طلایی برای حفاظت از تحقیقات با کیفیت و انتشار یافته‌های علمی است.

برخی از محققان معتقدند که فرآیند بازبینی همتایان، یک فرآیند ضروری برای پیشرفت علم است. در حالی که برخی دیگر از محققان معتقدند که در بسیاری از نشریات، داوران و نویسندگان مورد سوء استفاده قرار می‌گیرند. فرآیند بازبینی همتا و داوری مقالات علمی معمولاً توسط نیروی کار داوطلب دانشگاهی و به صورت رایگان انجام می‌شود. این افراد معمولاً پژوهشگران دکترا و افرادی هستند که در مراحل ابتدایی شغل پژوهشگری هستند.

حدود یک ماه پیش، دکتر کلی آن آلن (Kelly-Ann Allen)؛ پژوهشگر دانشگاه موناش استرالیا و سردبیر یک ژورنال علمی، در توئیتر مشکل خود را در پیدا کردن داور مقالات علمی، ابراز کرد و سپس افراد دانشگاهی، مجموعه‌ بزرگی از انتقادات در این خصوص و پیشنهاداتی برای بهبود این فرآیند را در توئیتر مطرح کردند.

با توجه به این‌که در توئیتر پیشنهادات و انتقادات مختلفی در این خصوص مطرح شده بود، گروهی از محققان به سرپرستی دکتر کلی آن آلن، این نظرات توئیتری را گردآوری، دسته‌بندی و خلاصه کردند و یک مقاله، مجموعه‌ای از ایده‌ها برای بهبود فرآیند بازبینی همتایان ارائه دادند.

آن‌ها در این مقاله، ابتدا مطالعه‌های قبلی و منابع موجود در مورد فرآیند داوری مقالات علمی را مورد بررسی قرار دادند، سپس در بخش دوم این مقاله راه‌حل‌هایی که دانشگاهیان برای رسیدن به یک سیستم منصفانه و عادلانه مطرح کرده بودند را استخراج کردند.

بررسی منابع موجود و مطالعات انجام شده در خصوص فرآیند بازبینی همتایان، نشان داد که این فرآیند دچار مشکلاتی مانند تاخیر در انتشار، اتکای بیش از حد به گروه محدودی از داوران، تهدیدهای ناشی از ناشناس بودن و ...است.

استثماری بودن فرآیند بازبینی همتا

در این مقاله عنوان شده است که فرآیند بازبینی همتا سه چالش اصلی دارد. اول این‌که این فرآیند می‌تواند استثماری و سوء استفاده‌کننده باشد. بسیاری از شرکت‌هایی که مجلات دانشگاهی را منتشر می‌کنند، از اشتراک و فروش سود این نشریات سود می‌برند. ولی با این وجود، نویسندگان، ویراستاران و داوران آن‌ها، به صورت داوطلبانه و رایگان کار انجام می‌دهند.

در حالی که فرآیند بازبینی همتایان، اغلب به عنوان یک پروژه اشتراکی اجتماع دانشگاهیان به نظر می‌رسد، در عمل بخش کوچکی از محققان، بیشترین کار را انجام می‌دهند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۵ نشان داد که تنها ۲۰ درصد از محققان، ۹۴ درصد از داوری‌ها را انجام داده‌اند.

مشکلات عدم شفاف نبودن فرآیند

چالش دوم در این فرآیند، عدم شفافیت است. فرآیند بازبینی همتا و داوری مقالات، معمولاً به صورت ناشناس انجام می‌شود. یعنی محققان نمی‌دانند چه کسی کار آن‌ها را بررسی می‌کند و داوران نمی‌دانند کار چه کسی را بررسی می‌کنند. این امر، فضایی را برای صداقت فراهم می‌کند. اما این عدم شفافیت ممکن است باعث سرکوب گفتگو و مباحثه شود و ایجاد تعصبات و جانبداری‌ها را حمایت کند و به همین دلیل کیفیت داوری‌ها را کاهش دهد.

فرآیند بازبینی همتا سرعت کمی دارد

چالش سوم؛ کند بودن فرآیند داوری است. زمانی که محققی مقاله‌ای را به یک نشریه ارسال می‌کند، پس از پذیرش اولیه مقاله، ممکن است بررسی و انتشار نهایی بسیار طولانی شود و غیر معمول نیست که یک مطالعه یک سال یا بیشتر پس از ارسال، منتشر شود.

این تاخیر برای همه بد است و ممکن است به دلیل دیر منتشر شدن یافته‌های جدید علمی، سیاستگذاران، رهبران و مردم، بر اساس شواهد علمی قدیم تصمیم‌گیری کنند. همچنین این تاخیرها ممکن است برای شغل محققان مشکل ایجاد کند. چون آن‌ها برای ترفیع و یا تصدی یک شغل به این مقالات نیاز دارند.

در این مطالعه عنوان شده که تاخیرها معمولاً ناشی کمبود داور است. بسیاری از دانشگاهیان گزارش می‌دهند که حجم کاری زیاد فرآیند داوری، باعث می‌شود که آن‌ها داوری مقالات را نپذیرند و این موضوع از زمان شروع همه‌گیری کووید-۱۹ بدتر شده است.

همچنین مشخص شده که بسیاری از مجلات به شدت به داوران آمریکایی و اروپایی متکی هستند و همین موضوع تعداد و تنوع داوران را محدود می‌کند.

پیشنهاداتی برای بهتر شدن فرآیند بازبینی همتا

محققان این مطالعه پیشنهاداتی که در توئیتر برای بهبود فرآیند بازبینی همتا، توسط محققان و دانشگاهیان مطرح شده را در سه دسته تقسیم کردند.

بسیاری پیشنهاد کردند که برای انجام داوری مقالات، باید انگیزه‌های بهتری ایجاد شود. برای مثال برخی مجلات به داوران پول پرداخت می‌کنند و یا سودهایی را به بخش‌های تحقیقاتی اختصاص می‌دهند. مجلات همچنین می‌توانند اشتراک رایگان، کوپن هزینه نشریه و یا فرآیند سریع داوری (fast-track reviews) را ارائه کنند.

با این حال باید توجه داشت که مجلاتی که مشوق‌هایی ارائه می‌دهند، ممکن است مشکلات جدید ایجاد کنند.

پیشنهاد دیگر این است که دانشگاه‌ها می‌توانند از داوران به عنوان کسانی که بخشی از حجم کاری دانشگاهی را انجام می‌دهند، تشکر و قدردانی کنند و یا شاید به مشارکت‌کنندگان برجسته در فرآیند بازبینی همتایان پاداش دهند.

برخی کامنت‌گذارندگان در توییتر می‌گویند که اساتید دانشگاه و افرادی که در مشاغل آکادمیک فعال هستند، باید هر سال تعداد معینی مقاله را داوری کنند. برخی دیگر معتقدند که باید برای حمایت از مجلات غیرانتفاعی اقدامات بیشتری انجام شود. یک مطالعه که اخیراً انجام شده، نشان می‌دهد که حدود ۱۴۰ مجله تنها در استرالیا بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ انتشار خود را متوقف کرده‌اند.

اکثر پاسخ‌دهندگان موافق بودند که باید از تضاد منافع اجتناب شود. برخی نیز «پایگاه‌های اطلاعاتی متخصصان» را پیشنهاد می‌کردند. این پایگاه‌ها می‌تواند پیدا کردن داوران مناسب را ساده‌تر کند.

همچنین بسیاری از پاسخ دهندگان پیشنهاد کردند که مجلات می‌توانند نحوه استخدام داوران و توزیع کارها را بهبود بخشند. پاسخ‌دهندگان همچنین استدلال می‌کنند که مجلات باید بیشتر تلاش کنند تا دعوت‌نامه‌های خود را برای هدف قرار دادن مرتبط‌ترین متخصصان با فرآیندی ساده‌تر برای پذیرش یا رد پیشنهاد انجام دهند.

برخی دیگر بر این باورند که باید تعداد بیشتری از دانشمندان که استخدام دانشگاه نیستند، محققان دکترا، افراد شاغل در صنایع مرتبط و کارشناسان بازنشسته جذب شوند. آموزش دادن بیشتر داوری و بازبینی همتایان برای دانشجویان فارغ‌التحصیل، زنان و اقلیت‌ها می‌تواند شروع خوبی باشد.

برخی از پاسخ‌دهندگان به حرکت به سمت فرآیندهای بازتر بازبینی همتایان اشاره کردند که ممکن است رویکرد انسانی‌تر و شفاف‌تری برای بررسی ایجاد کند. برای مثال، انجمن سلطنتی علم باز (Royal Society Open Science) همه تصمیمات، نامه‌های بازبینی (Review Letter) و هویت داوران را منتشر می‌کند. پیشنهاد دیگر برای سرعت بخشیدن به روند انتشار، اولویت دادن به تحقیقاتی بود که حساس به زمان هستند.

پیام کلی این است که فرآیند بازبینی همتایان، نیاز به تغییرات سیستمی دارد. ایده‌های مختلفی در مورد بهبود این فرآیند وجود دارد و می‌توان از آن‌ها به نفع دانشمندان و عموم مردم استفاده کرد؛ با این حال، عملی کردن این ایده‌ها به عهده مجلات، ناشران و دانشگاه‌ها است تا بتوانند یک سیستم پاسخ‌گوتر، منصفانه‌تر و فراگیرتر ایجاد کنند.

به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ توصیه‌های ارائه‌شده در این تحقیق، شروع یک مکالمه در مورد چگونگی بهبود فرآیند بازبینی همتایان است و واضح است که برای درک این چالش‌ها به منظور توسعه بیشتر فضاهای سازنده و راه‌حل‌های عملی، کارهای بیشتری باید انجام شود.

این مطالعه با عنوان «Towards improving peer review: Crowd-sourced insights from Twitter» در ژورنال JUTLP منتشر شده است.