ایران کنفرانس

جایگاه دانشجویان دکتری در دانشگاه‌های ما کجاست؟

جایگاه دانشجویان دکتری در دانشگاه‌های ما کجاست؟ هدف دانشگاه‌ها از پذیرش فزاینده دانشجویان دکتری و تربیت «دکتر» چیست؟ آیا فقط به این منظور که آنها نیز برایمان «دکتر»‌ تربیت کنند و فرایند تولید «دکتر» در یک واکنش زنجیره‌یی به انفجار منجر شود؟ رویکرد کمی و تلاش دانشگاه‌ها در بالا بردن آمار دانشجویان دکتری که طبعا به کاهش کیفیت و بازده این دوره ها می‌انجامد، چه فرجامی برای کشور خواهد داشت؟

به گزارش سرویس علمی ایسنا، دکتر محمدرضا اجتهادی، عضو هیات علمی دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف در نوشتاری به واکاوی این مساله پرداخته و راهکار مقابله با این رویکرد غلط و تعدیل جذب دانشجویان دکتری را توجه به کرامت انسانی و حقوق آنها و ملزم کردن دانشگاه‌ها به پرداخت حقوق نقدی آنها به مثابه شاغلان چند ساله بخش پژوهش می‌داند.

در نوشتار دکتر مجتهدی در فصلنامه «فیزیک روز» آمده است: «آنچه یک دانشگاه را از یک مرکز آموزشی پیشرفته، یک مرکز تربیت دبیر، یک آموزشگاه کارآموزی یا یک دبیرستان بزرگ متمایز می‌کند، پژوهش است. آنچه دانشگاه‌های مختلف دنیا را از هم متمایز می‌کند، نیز توان پژوهشی آنهاست. هرکدام در این زمینه موفق تر است،‌ پر آوازه تر است.

در کشورمان مدت‌هاست ساختمان هایی به نام دانشگاه داریم ولی عمر پژوهش در آنها بسیار کوتاه است. تقریبا شروع فعالیت های پژوهشی با آغاز دوره‌های تحصیلات تکمیلی و به خصوص دکتری در چند دانشگاه پیشرو در کشور همزمان است. این یک تصادف نیست. پژوهش به همکاری پژوهشگر و اجتماع علمی نیازمند است و این همکاری بدون دانشجو ناقص است.

حال بعد از گذشت مدتی از شروع این دوره ها جای سوال دارد که جایگاه دانشجویان دکتری در سیستم آموزش و دانشگاه های ما کجاست. آیا دوره های دکتری کیفیت مناسبی دارند و آیا سیاست افتخار به افزایش آمار دانشجویان که به خصوص در دولتهای نهم و دهم به شدت نمایان بود سیاست درستی است؟

برای ورود به این بحث باید در ابتدا بر سر جایگاه دانشگاه و یا تعریف آن اتفاق نظر داشت. اگر توصیفی که در ابتدا این نوشتار ارایه شد مورد توافق باشد و پژوهش یکی از وظایف مهم دانشگاه باشد، آنگاه دانشجو ی دکتری در کنار دیگر ملازمات این امر مانند استاد و آٓزمایشگاه و کتابخانه باید برای حصول محصول به استخدام دانشگاه در بیاید. در این تصویر دانشگاه باید همانگونه که برای دیگر ملزومات هزینه می‌کند برای دانشجوی دکتری نیز هزینه بپردازد. این مدلی است که در بیشتر دانشگاه های معتبر دنیا به کار برده می‌شود.

دانشجویان دکتری از حقوقی برخوردارند که نیازهای زندگی را به خوبی رفع می‌کند تا در مدت کوتاه زندگی دانشجویی دغدغه ای به غیر از پژوهش نداشته باشند و تمام و کمال در خدمت اهداف پژوهشی دانشگاه باشند.

حضور دانشجوی دکتری در چنین فضایی چندین فایده در کنار هم دارد. به گروه علمی خود یاری می‌رساند تا پژوهشی همگام با خط مقدم علم جهانی انجام دهد. محصولی که تولید می‌کند، دانشی است که بر دانش بشری افزوده می‌شود که اگر مرغوب باشد و ارزشمند، سریع دیده خواهد شد و مورد توجه قرار خواهد گرفت. اگر کاربردی باشد مشتری می‌یابد و اگر بنیادی، قدمی در ساختن آینده برداشته شده است و اعتباری برای کشور، دانشگاه،‌ استاد و دانشجو به دست می آید.

البته این فرایند، فایده ای دیگر نیز دارد. در حقیقت محصول جانبی این فرایند کسانی هستند که قرار است که نه تنها از دانشی که کسب کرده اند، بلکه از آموخته های خود در چگونگی مواجه با مشکلات و مسایلی که کس دیگری پاسخی برای آنها ندارد، قدم در حل مشکلات آینده بگذارند. اندیشمندانی که می‌توانند در تربیت نسل بعدی پژوهشگران، یاور باشند و چرخه پژوهش و پژوهشگر را پا برجا نگه دارند ولی اگر دانشگاه را تنها یک مرکز آموزشی بدانیم دید ما نسبت به دانشجوی دکتری کاملا متفاوت خواهد بود. در این دید ما او را مانند ماده اولیه و خامی می‌بینیم که نقطه آغازین خط تولیدی است که محصول نهاییش «دکتر» است.

اکنون این دکترهای آینده نه محصول جانبی که تولید اصلی و توجیه وجودی دوره های دکتری در دانشگاه هستند. با این نگاه بدیهی است که دانشگاه می‌تواند برای خدمات آموزشی خود برای تولید این محصول پول مطالبه کند و منتفع شود - البته این مدل در بعضی از دانشگاه های معتبر دنیا و در شرایط ویژه به کار برده می‌شود. بعضی

از این دانشگاه ها طی قراردادهایی با بعضی از کشور های در حال توسعه در ازای دریافت پول«دکتر» برای آنها تربیت می‌کنند.

شاید این نوع نگاه بر دانشگاه و فلسفه وجودی آن در مقاطع پایینتر تحصیلی نگاهی درست و قابل دفاع باشد. بالاخره یکی از مهمترین وظایف دانشگاه تربیت نیروی کار متخصص

است. مهندس،‌ تکنسین، کاردان، مدیر، سیاست مدار و معلم. ولی اگر این نگاه تربیتی به دوره دکتری تعمیم داده شود با این سوال مواجه می‌شویم که تربیت «دکتر» برای چه؟ آیا

فقط به این منظور که آنها نیز برایمان «دکتر»‌ تربیت کنند و فرایند تولید «دکتر» در یک واکنش زنجیره‌یی به انفجار منجر شود؟

متاسفانه این نگاه دوم در سالهای اخیر در آموزش عالی غالب بوده است و در نتیجه باعث شده که دانشگاه ها برای بالا بردن آمار تولید تلاش کنند و از کیفیت تولید خود غفلت کنند

در شرایطی که داشتن دانشجوی دکتری برای دانشگاه نه تنها هزینه ای ندارد بلکه به جذب بودجه بیشتر کمک می‌کند نگرانی بر کیفیت و بازده قابل اغماض است.

در کمال تاسف نمودارهای آمار تولید و جذب دانشجویان دکتری نشان از آغاز این واکنش زنجیره ای دارد و اگر چاره ای برای کنترل آن اندیشه نشود به زودی شاهد آثار انفجاری آن خواهیم بود.

شاید بهترین راه برای کنترل این فرایند،‌ آن باشد که در هدف گذاری دوره های دکتری به نگاه پژوهش محور بازگردیم. دانشگاه باید دانشجو را برای پژوهشی جذب کند که ارزشش را داشته باشد و برای اثبات این امر دانشگاه هایمان را موظف کنیم که به دانشجویان دکتری حداقل معادل کمینه حقوق مصوب وزارت کار حقوق بپردازند.

دانشجوی دکتری بودن را به عنوان یک شغل غیر دایمی و چند ساله نگاه کنیم. برایش بیمه و سنوات در نظر بگیریم و به این جوانان فعال و توانا حداقل به چشم کارگران پژوهشی دانشگاه ها نگاه کنیم تا این باعث شود که دانشگاه ها نسبت به جذب متعادل دانشجوی دکتری دقت بیشتری کنند. شاید به اینگونه احترام و کرامت انسانی این دستیاران پژوهشی امروز و پژوهشگران و اساتید آینده نیز حفظ شود. فراموش نکنیم که ایشان همکاران فردای ما هستند و نه بردگان پژوهش.