نویسنده: آقای علی شهبازی  کارشناس ارشد جامعه شناسی

منبع: www.spssx.com

تدوین پرسشنامه

قبل از تدوين پرسشنامه بايد بدانيم به دنبال چه نوع اطلاعاتي هستيم و پرسش­هايي متناسب با آن محتوا را تدوين كنيم. به طور كلي به لحاظ محتوايي در يك پرسشنامه، پنج نوع پرسش وجود دارد.

1ـ پرسش­هاي زمينه­اي يا خصيصه­ ها: اين پرسش­ها  براي كسب اطلاع از خصوصيات پاسخگو است، پرسش­هايي در مورد جنس، سن، شغل، قوميت، مذهب و ... در اين گروه جاي مي­گيرند. اين پرسش­ها در پرسشنامه بيشتر در نقش متغيرهاي مستقل ظاهر مي­شوند.

2ـ پرسش­هاي رفتاري: اين پرسش­ها براي اطلاع از رفتارها و فعاليت­هاي پاسخگويان مناسب است،  چراكه رفتار پاسخگو مد نظر است و در صدد كشف فعاليت­هاي آنها هستيم. پرسش­هايي نظير (روزي چند ساعت از برنامه­ هاي تلويزيوني استفاده  مي­كنيد؟، آيا در فعاليت­هاي محلي شركت مي­كنيد؟ و ...)

3ـ پرسش­هاي اعتقادي: كانون توجه اين پرسش­ها تعيين چيزي است كه پاسخگو آن را درست مي­داند. مثلاً (به نظر شما مشاركت محلي تا چه اندازه بر توسعه محلي تاثير دارد؟، تا چه حد موافق هستيد: مسئولين در توسعه محلي نقشي ندارند؟ و ...) در اين پرسش­ها به دنبال سنجش اعتقادات و باورهاي شخصي پاسخگو مي­باشيم، باورهايي كه ذهن پاسخگو وجود دارد و با آنها زندگي مي­كند.

4ـ پرسش­هاي نگرشي: كانون توجه اين پرسش­ها تعيين چيزي است كه پاسخگو آن را مطلوب مي­داند. مثلاً (به نظر شما شهروندان محله بايد در فعاليت­هاي محلي شركت كنند؟، آيا مسئولين محلي موظف به تشويق مشاركت محلي شهروندان هستند؟     و ...) در اين پرسش­ها از پاسخگو درخواست مي­شود شرايط مطلوب و آرماني را تعيين كنند و و به دنبال تعيين ميزان  اعتقادات و باورهاي شخصي آنها نيستيم.

5ـ پرسش­هاي دانشي: اين پرسش­ها به دنبال ارزيابي و سنجش دانش و آگاهي پاسخگو مي­باشد. در مطالعاتي نظير سواد رسانه­اي، سواد انرژي، مطالعات فرهنگ سازماني بيشتر از اين نوع پرسش­ها استفاده مي­كنيم.

نكته مهم! با سنجش رفتار و دانش نمي­توان به نگرش­ها و اعتقادات پاسخگويان رسيد. حالا با يك مثال در حوزه دينداري به بررسي پرسش­ها مي­پردازيم.

مثال­هايي از انواع پرسش­ها در زير آمده است.

 

پرسش زمينه­اي	شما پيروي چه ديني هستيد؟
	اسلام	زرتشت	مسيحي	يهودي	ساير

 

پرسش رفتاري	در هفته چند بار در نماز جماعت شركت مي­كنيد؟
	هر روز	سه يا چهار روز	يك يا دو روز	به ندرت	اصلاً

 

پرسش اعتقادي	مسلمان كسي است كه اصول اسلامي را رعايت كند؟
	كاملاً موافق	موافق	بي­نظر	مخالف	كاملاً مخالف

 

پرسش نگرشي	ميزان موافقت: آيا مذهبي­ها موظف به نهي از منكر هستند؟
	كاملاً موافق	موافق	بي­نظر	مخالف	كاملاً مخالف

 

پرسش دانشي	كدام يك از موارد زير جزء اصول دين نيست؟
	توحيد	نبوت	امامت	حج	معاد

 

شكل پرسش­ها

پرسش­ها به سه شكل بسته، باز و نيمه بسته مي­باشد. پرسش بسته با گزينه­هاي تحميلي پرسشي است كه در پاسخ به آن چند گزينه ارائه شده و پاسخگو بايد يك يا چند گزينه را انتخاب كند. پرسش باز، پرسشي است كه پاسخگو با اختيار كامل به پرسش­ها پاسخ مي­دهد و پرسش نيمه بسته تركيبي از دو پرسش است در اين پرسش به پاسخگو گزينه­ هايي ارائه مي­شود و در ضمن به اختيار داده مي­شود پاسخ مد نظر خود را اعمال كند.

پرسش باز: مثال، مهمترين مشكل فعاليت­هاي جمعي در ميان شما چيست؟

پرسش نيمه بسته: مثال، اوقات فراغت خود را در آخر هفته چگونه سپري مي­كنيد؟

تماشاي تلويزيون         ديد و بازديد          مطالعه          ساير موارد؟ ...............................................

پرسش­هاي بسته: پرسش­هاي بسته كه بخش زيادي از پرسش­نامه را پر مي­كند داراي اشكال مختلفي مي­باشد كه عبارتند از:

سوالات مدرج یا طیفی به صورت طیف سه­ تایی، طیف پنج­ تایی و طیف هفت­ تایی می­باشد. کاربرد نوع طیف بستگی به تعداد نمونه آماری و آزمون­های آماری دارد، برای مثال اصولاً برای نمونه آماری کم از طیف سه­ تایی استفاده و برای نمونه آماری خیلی زیاد از طیف هفت­ تایی استفاده می­کنند، با این حال طیف پنج­ تایی در پایان­ نامه­ های دانشجویی با نمونه آماری 250 تا 600 ، استفاده می­شود. استفاده از آزمون­های خاصي مستلزم داشتن پاسخگویان کافی به طیف­ ها باشد. برای مثال اگر نمونه آماری 100 پاسخگو باشد و از طیف هفت­ تایی استفاده شود احتمال پاسخگویی به هر یک از درجات طیف 14 پاسخگو می­باشد (100 تقسيم بر 7) که امکان کاربرد آزمون­های خاصي را از ما می­گیرد. نمونه­ هایی از طیف­های پنج­ تایی:

 

کاربرد	5	4	3	2	1
باور­ها و اعتقادات	کاملاً موافق	موافق	تا حدودی	مخالف	کاملاً مخالف
باورها و اعتقادات	خیلی زیاد	زیاد	متوسط	کم	خیلی کم
فعالیت­ها	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم
فعالیت­ها	همیشه	اکثر اوقات	بعضی اوقات	به ­ندرت	اصلاً
فعالیت­ها	همیشه	اغلب	گاهی	به ­ندرت	هرگز
فعالیت­ها	روزانه	هفتگی	ماهانه	فصلی	سالانه
مهارت­ها	عالی	خوب	متوسط	کم	ندارم
توانایی	عالی	خوب	متوسط	ضعیف	نمی­توانم

 

نظر شما در مورد این جمله	رسانه­ ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟
	کاملاً موافق	موافق	تا حدودی	مخالف	کاملاً مخالف

 

میزان موافقت شما با این جمله	رسانه­ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟
	خیلی زیاد	زیاد	تا حدودی	کم	خیلی کم

 

ـ پرسش افتراق معنايي

اين شيوه حاوي صفاتي متضاد است كه معرف دو قطب يك پيوستار است كه در آن از پاسخگو خواسته مي­شود بر روي يكي از درجات پيوستار علامت بزند.

شوراي اسلامي شهر خود را چگونه ارزيابي مي­كنيد؟ روي پيوستار علامت بزنيد.
وابسته به شهرداري	1	2	3	4	5	6	7	8	9	استقلال عمل
فعاليت غير مشاركتي	1	2	3	4	5	6	7	8	9	فعاليت مشاركتي
عدم كارايي فعاليت	1	2	3	4	5	6	7	8	9	اثربخشي فعاليت
عدم دسترسي	1	2	3	4	5	6	7	8	9	دسترسي

نكته!

ـ از مدرج فرد يعني پنج تايي، هفت­ تايي، نه تايي استفاده كنيد.

ـ براي سهولت تحليل، معاني مثبت و منفي را در يك ستون بياوريد.

ـ دقت كنيد دو كلمه به لحاظ معنايي متضاد هم باشند.

 

 

ـ پرسش مشروط

پرسش مشروط اشاره به داشتن يا نداشتن يك صفت دارد، اگر پاسخگويي صفت مورد نظر را نداشت به سوالات ديگر راهنمايي مي­شود. براي مثال

12ـ با اعضاي خانواده به چه زباني صحبت مي­كنيد؟

 

با كدام يك از اعضاي خانواده به زبان محلي صحبت مي­كنيد؟ تمام اعضاي خانواده   پدر و مادر بزرگ     پدر و مادر   آيا با آشنايان به زبان محلي صحبت مي­كنيد؟ بلي       خير لطفاً به سوال 13 رجوع كنيد.

 

ـ پرسش فهرستي

در اين پرسش فهرستي از گزينه­ ها در اختيار پاسخگو قرار داده مي­شود و از وي خواسته مي­شود تا گزينه­ هايي را انتخاب كند. براي مثال

براي دريافت خبر، از كدام يك از رسانه­ هاي زير استفاده مي­كنيد؟

تلويزيون       راديو     روزنامه      اينترنت    ماهواره       تلتكس

 

ـپرسش رتبه­ بندي يا اولويت بخشي

در اين پرسش از پاسخگو درخواست مي­شود تا گزينه­ ها را برحسب يك صفت خاص اولويت بندي يا رتبه­ بندي كند. براي مثال

رسانه ­هاي زير را به لحاظ «اعتبار خبر» از 1 تا 6 رتبه بندي كنيد.

تلويزيون       راديو     روزنامه      اينترنت    ماهواره       تلتكس

ـ پرسش مقايسه زوجي

در اين پرسش مجموعه اي از واحدها به صورت دو به دو مقايسه مي­شوند و از جمع نمرات آنها به نتيجه كلي در زمينه برتري يكي بر ديگري مي­رسيم. مثال، لطفاً از ميان دو نوع كنسرو گزينه برتر را انتخاب كنيد.

1ـ  كنسرو ب    كنسرو الف

2ـ كنسرو ج       كنسرو ب

3ـ كنسرو د      كنسرو الف

4ـ كنسرو ج        كنسرو د

جمله بندي پرسشنامه: پرسش­هاي پرسشنامه بايد روشن، غيرمبهم و سودمند باشد، بنابراين جمله­بندي پرسشنامه اهميت فراواني دارد. ادبيات پرسشنامه بايد متناسب با فضاي فرهنگي و اجتماعي (نگرش­هاي فرهنگي، سطح سواد و ...) باشد. توجه به نكات زير در طراحي پرسشنامه مهم است.

ـ ادبيات پرسش بايد ساده و كوتاه باشد: در پرسشنامه از كلمات نامأنوس، لاتين و تخصصي استفاده نكنيد، و در كابرد كلمات به زمينه­ هاي فرهنگي و اجتماعي پاسخگو توجه كنيد.

ـ پرسش نبايد دو جهي باشد: يعني يك پرسش تنها يك پاسخ را در ذهن پاسخگو متبادر كند، مانند «ميزان تحصيلات والدين شما چقدر است؟» اين پرسش دو وجهي بايد به دو سوال درباره تحصيلات پدر و تحصيلات مادر تقسيم شود.

ـ پرسش نبايد جهت دار يا ارزشي باشد: نبايد به دنبال پاسخ مطلوب خود يا موسسه متولي پژوهش باشيم. استفاده از كلماتي نظير «به نظر من ... »، «آيا موافق هستيد كه ...»، «به نظر دانشمندان استفاده از روغن ايكس براي سلامتي مضرر است، نظر شما چيست؟» و ... در پرسشنامه مطلوب نمي­باشد.

ـ از پرسش­هاي منفي تا آنجا كه امكان دارد استفاده نكنيد. و از پرسش­هايي استفاده كنيد كه پاسخگو نسبت به آن دانش يا اطلاع كافي داشته باشد.

ـ اگر فكر مي­كنيد از طريق پرسش­هاي مستقيم به جواب نمي­رسيد، از پرسش­هاي غيرمستقيم استفاده كنيد.

ـ سوالات شما بايد هدفمند باشد: يعني سوالاتي را مطرح كنيد كه در صدد پاسخ به فرضيات باشد. همچنين از بيان سوالات تكراري و اضافي خودداري كنيد.

 

معرفي پژوهش در پرسش­نامه

اولین مرحله در فرآیند پرسشگري ایجاد انگیزه در پاسخگو برای پر كردن پرسشنامه است. در بر انگیختن پاسخگو بايد در ابتداي پرسشنامه متني را براي پاسخگو ارائه كرد تا ضمن معرفي پژوهش، رضايت و مشاركت وي را جلب كرد.

چند نكته كوتاه!!!

ـ معرفي پژوهش حداكثر در 70 كلمه باشد

ـ از جملاتي نظير «با سلام و احترام»، «پاسخگوي محترم» و ... استفاده كنيد.

ـ عنوان پايان­نامه يا پژوهش را داخل «» قيد كنيد يا هدف پژوهش را به صورت مختصر بيان كنيد.

ـ در متن قيد كنيد كه پاسخ­هاي دقيق وي ارزشمند است.

ـ به اطلاع پاسخگو برسانيد كه اطلاعات آنها محرمانه باقي خواهد ماند.

ـ اگر پرسشنامه براي پايان نامه مي­باشد حتماً در پايان اسم نگارنده پايان­ نامه قيد شود.

ـ اگر پژوهش براي يك موسسه يا شركت خاصي مي­باشد عنوان موسسه يا شركت قيد شود.

 

پاسخگوي محترم پرسشنامه حاضر مربوط به پايان نامه دانشجويي با عنوان «نقش سرمايه­ هاي فرهنگي والدين بر پيشرفت تحصيلي دانش ­آموزان» مي­باشد. پاسخ­هاي دقيق شما كمك شاياني در نيل به اهداف پايان­ نامه خواهد كرد. لازم به یادآوری است، پاسخ های شما نزد پژوهشگر به صورت محرمانه باقی خواهد ماند. از همکاری شما کمال سپاس را دارم. علي محمدي

نكات كليدي تدوين پرسشنامه

ـ پرسش از تاريخ تولد پاسخگو بر سن پاسخگو ارجحيت دارد.

ـ پرسش از هزينه زندگي بر درآمد پاسخگو ارجحيت دارد.

ـ اگر فكر مي­كنيد پاسخگو نسبت به بيان هزينه زندگي يا درآمد اكراه دارد، از مقايس ترتيبي استفاده كنيد. مثال   كمتر از 100 تومان 101 تا 200 تومان بيشتر از 200 تومان

ـ سوال بايد جامع و مانع باشد، يعني اولاً گزينه­اي وجود داشته باشد پاسخگو انتخاب كند، در ثاني پاسخگو تنها بتواند يك گزينه را انتخاب كند. مثال پرسش از دين

عدم جامعيت: اسلام    زرتشتي     كليمي

عدم مانعيت: اسلام     زرتشتي    كليمي     مسيحي      پروتستان

 

ـ اگر مفهومي را عملياتي و سپس شاخص و سنجه تدوين كرديد، از طيف­ هاي مدرج يكساني براي سنجش آن استفاده كنيد.

ـ اگر احساس مي­كنيد پاسخگويان نسبت به بيان سوالات زمينه­ اي (تاريخ تولد، جنس، دين و ...) اكراه داشته باشند يا اين سوالات موج سوگيري پاسخگو شود، سوالات زمينه ­اي در انتهاي پرسشنامه آورده شود.

ـ اگر سوالات زمينه­اي (تاريخ تولد، جنس، دين و ...) نقشي در فرضيات ندارد لزومي ندارد آنها در پرسشنامه آورده شود.

منابع مناسب براي طراحي پرسشنامه

ـ سنجش مفاهيم در پيمايش­هاي اجتماعي، دكتر فردين عليخواه، انتشارات جامعه­ شناسان، 1389

ـ راهنماي سنجش و تحقيقات اجتماعي، دلبرت سي ميلر، ترجمه هوشنگ نايبي، نشر ني، 1387

ـ مقياس­هاي نگرش سنجي، كارل شوسلر، ترجمه هوشنگ نايبي، نشر وزارت فرهنگ، 1383

ـ روش­هاي طراحي پرسشنامه، سيمور سادمن و ديگران، ترجمه عبدالباقي روشني، نشر كارا پيام، 1387